Trong nền văn học Việt Nam, yếu tố kỳ ảo không chỉ là một công cụ nghệ thuật mà còn là một phương tiện thể hiện những ước mơ, khát vọng và triết lý sống của con người. Việc sử dụng yếu tố kỳ ảo đã giúp các tác phẩm văn học trở nên phong phú và hấp dẫn hơn, đồng thời mở ra những thế giới đầy màu sắc của trí tưởng tượng. Hai tác phẩm tiêu biểu trong việc sử dụng yếu tố kỳ ảo là “Chuyện chức phán sự Đền Tản Viên” của Nguyễn Dữ và truyện cổ tích “Thạch Sanh”. Cả hai tác phẩm, mặc dù có cùng chung đề tài và nguồn cảm hứng, nhưng lại ánh lên những nét độc đáo riêng biệt qua cách xây dựng và sử dụng yếu tố kỳ ảo. Bài viết này sẽ đi sâu vào phân tích những điểm tương đồng và khác biệt trong việc sử dụng yếu tố kỳ ảo giữa hai tác phẩm, qua đó thấy rõ sự sáng tạo và dấu ấn cá nhân của mỗi tác giả trong việc thể hiện tư tưởng và triết lý sống.
Điểm giống nhau
Nhân vật kỳ ảo:
- Chuyện chức phán sự Đền Tản Viên: Có các nhân vật kỳ ảo như hồn ma tướng giặc Bách hộ họ Thôi, Thổ Công, Diêm Vương.
- Truyện cổ tích Thạch Sanh: Xuất hiện nhân vật như Ngọc Hoàng, thái tử, chằn tinh, cùng đồ vật thần kỳ như niêu cơm thần và tiếng đàn thần.
Mô típ quen thuộc:
- Cả hai tác phẩm đều có mô típ vong hồn tồn tại sau khi chết, và thế giới thần linh phân chia thiện-ác, phản ánh triết lý dân gian.
Điểm khác nhau
Nhân vật chính:
- Chuyện chức phán sự Đền Tản Viên: Nhân vật Ngô Tử Văn được giới thiệu cụ thể với tên, nơi sinh gắn với địa điểm có thật.
- Truyện cổ tích Thạch Sanh: Thạch Sanh có nguồn gốc xuất thân kỳ ảo, là thái tử do Ngọc Hoàng cử xuống đầu thai.
Kết thúc truyện:
- Chuyện chức phán sự Đền Tản Viên: Tử Văn trở về và nhận chức phán sự đền Tản Viên.
- Truyện cổ tích Thạch Sanh: Thạch Sanh kết duyên với công chúa và được truyền ngôi vua.
Giá trị và triết lý:
- Chuyện chức phán sự Đền Tản Viên: Đề cao sự cứng cỏi, can đảm của kẻ sĩ, đấu tranh vì công bằng cho người yếu thế.
- Truyện cổ tích Thạch Sanh: Đề cao triết lý “ở hiền gặp lành,” kẻ ác phải chịu báo ứng.
Bài văn mẫu
Việc sử dụng yếu tố kì ảo của hai tác phẩm có nhiều điểm tương đồng. Trước hết, trong cả hai tác phẩm Chuyện chức phán sự Đền Tản Viên và truyện cổ tích Thạch Sanh đều xuất hiện những nhân vật kì ảo, không có thật. Trong Chuyện chức phán sự đền Tản Viên, hình ảnh các nhân vật kì ảo được miêu tả vô cùng chi tiết, ẩn giấu những ý nghĩa như hồn ma tướng giặc Bách hộ họ Thôi là tên tướng bại trận của Bắc Triều, cái hồn bơ vơ ở Nam Triều, tranh miếu chiếm đền Thổ Công. Đây là hiện thân của cái ác, lừa lọc, giả dối. Hay hình ảnh nhân vật Thổ Công giữ chức Ngực sự đại phu từ thời Lý Nam Đế, chết vì cần vương.. Diêm Vương là người đứng đầu Minh ti, trực tiếp phán xử vụ án giữa Tử Văn và hồn ma tướng giặc. Đây đều là những nhân vật kì ảo, không có thực, góp phần thể hiện cốt truyện. Còn trong truyện cổ tích Thạch Sanh, cũng có những nhân vật không có thực, chỉ tồn tại trong thế giới cổ tích như: Ngọc Hoàng, thái tử, chằn tinh.. , đồ vật thần kì như niêu cơm thần ăn mãi không hết, tiếng đàn giúp cho Thạch Sanh được giải oan. Tiếp đó, sự tương đồng còn được thể hiện trong mô típ của cả hai tác phẩm: vong hồn vẫn còn tồn tại sau khi chết, trong thế giới thần linh có sự phân chia Thiện- Ác… Đây là mô típ với những tình tiết khá quen thuộc xuất hiện trong nền văn học Việt Nam từ thể loại truyện cổ tích thần kì tới truyện truyền kì
Mặc dù vậy, yếu tố kì ảo được sử dụng có những điểm khác biệt nhất định. Đầu tiên, sự xuất hiện của nhân vật chính trong cả hai tác phẩm: Truyện Chuyện Chức phán sự đền Tản Viên với nhân vật chính là Ngô Tử Văn, được tác giả giới thiệu vô cùng cụ thể: tên, nơi sinh gắn với những địa điểm có thật “huyện Yên Dũng, đất Lạng Giang”. Truyện cổ tích Thạch Sanh, nhân vật chính Thạch Sanh có nguồn gốc xuất thân kì ảo: Là thái tử do Ngọc hoàng cử xuống đầu thai làm con của hai vợ chồng già nghèo khó nhưng tốt bụng luôn giúp đỡ mọi người…Tiếp đó, sự khác nhau được thể hiện trong kết thúc truyện: Nếu như trong Chuyện Chức phán sự đền Tản Viên, Tử Văn trở về, nhận chức phán sự đền Tản Viên thì ở truyện cổ tích Thạch Sanh, Thạch Sanh được kết duyên với công chúa và được truyền lại ngôn vua. Hơn thế nữa, về giá trị của tác phẩm được thể hiện qua mô típ chuyện cũng có nhiều điểm riêng biệt: Truyện cổ tích Thạch Sanh đã đề cao triết lý sống: “ ở hiền gặp lành”, kẻ ác phải chịu báo ứng còn trong Chức phán sự đền Tản Viên đề cao sự cứng cỏi, can đảm của kẻ sĩ, đấu tranh tìm sự công bằng không phải cho mình mà cho người yếu thế.
Qua sự phân tích, đánh giá giữa những điểm tương đồng và khác biệt, ta có thể thấy yếu tố kì ảo trong thể loại truyền kì là sự kế tục của thể loại văn học dân gian: Sự xuất hiện của những nhân vật kì ảo không có thực hay là mô típ truyện có những chi tiết hoang đường, huyền ảo như: người chết sống lại, thế giới thần linh cũng phân chia thiện ác… Dòng truyện kì ảo trung đại, dù vẫn còn mang bóng dáng của văn học dân gian, nhưng đây là những sáng tác đậm dấu ấn cá nhân của tác giả, gắn liền với sự bừng ngộ, sự ý thức của con người đối với hiện thực. Cảm hứng của Nguyễn Dữ khi sáng tác Truyền kì mạn lục là lấy cái “ kì” để nói cái “ thực”.. Vì lẽ đó, yếu tố kì ảo được sử dụng như một phương thức kể chuyện khiến câu chuyện trở nên hấp dẫn, sinh động. Ngoài ra, yếu tố kì ảo và yếu tố hiện thực đan xen vào nhau, cùng tồn tại để bộ lộ tư tưởng của tác giả. Điều này khác với truyền cổ tích Thạch Sanh khi mà yếu tố kì ảo có vai trò to lớn, không thể thiếu trong sự phát triển tình tiết, giải quyết xung đột: chiếc đàn thần, niêu cơm của Thạch Sanh….
Có thể nói rằng, văn học dân gian có vai trò quan trọng trong sự hình thành và phát triển của văn học viết. Các tác giả của nền văn học viết đã tiếp thu nội dung một cách chọn lọc về đề tài, nguồn cảm hứng, … Đặc biệt trong phương diện nghệ thuật, thông qua việc sử dụng yếu tố kỳ ảo trong thể loại văn học viết đã phản ánh quan niệm, ước mơ của người viết. Cùng với đó, việc vận dụng một cách sáng tạo yếu tố trên góp phần thể hiện dấu ấn cá nhân của mình trong mỗi tác phẩm.